Međunarodni dan sećanja na žrtve Holokausta

Međunarodni dan sećanja na žrtve Holokausta obeležava se od 2005. godine, donošenjem Rezolucije Generalne skupštine Ujedinjenih nacija.

Generalna skupština Ujedinjenih nacija proglasila je ovaj datum kao dan ljudskih prava, prevencije i kažnjavanja zločina genocida, kao i stalno prisutne opasnosti od rasne, nacionalne i verske mržnje, zasnovanih na predrasudama.

Ove godine navršava se 79. godina od oslobođenja logora Aušvic-Birkenau. 

Logor u Aušvicu nemačke okupatorske vlasti podigle su na jugu Poljske kraj mesta Ošvjenćim, nemački naziv Aušvic, sredinom 1940. godine prvobitno da u njemu drže Poljake, ali od 1942. godine postaje centralno mesto likvidacije evropskih Jevreja.

Kompleks logora proširen je pored matičnog logora Aušvic na logor smrti sa gasnim komorama Aušvic-Birkenau, fabriku Aušvic III Monovic i još oko 40 manjih podlogora.

U taj najveći nacistički logor tokom Drugog svjetskog rata, od septembra 1941. do avgusta 1944. godine deportovano je više od 20.000 ljudi sa teritorije okupirane Jugoslavije, a među jugoslovenskim žrtvama najviše je bilo Jevreja iz Vojvodine.

Na prostorima bivše Jugoslavije tokom Holokausta nastradalo je više od 60 hiljada pripadnika Jevrejskog naroda a u Evropi više od 6 miliona.

Od 1947. teren logora pretvoren je u memorijalni kompleks i muzej. Jugoslovenska postavka u Aušvicu postavljena je 1963, da bi posle 45 godina bila ukinuta 2008. godine, a uključivala je i skulpture bivše logorašice Vide Jocić. Srbija će ponovo sa drugim zemljama regiona imati svoju postavku u Aušvicu, budući da je 25. januara u sedištu UNESKO-a u Parizu potpredsednica Vlade Republike Srbije i ministarka kulture Maja Gojković sa ministrima kulture i predstavnicima zemalja bivših jugoslovenskih republika potpisala Sporazum o finansiranju ponovnog uspostavljanja zajedničke stalne postavke u Državnom muzeju Aušvic-Birkenau.

Logor Sajmište

Centralno mesto holokausta u okupiranoj Srbiji bio je Logor Sajmište, odnosno Jevrejski logor Zemun, kako glasi njegov službeni naziv.

U početku je logor bio samo za srpske Jevreje, da bi se kasnije proširio i na druge političke osuđenike, komuniste, partizane i četnike. Za vreme okupacije blizu 8.000 Jevreja i 32.000 Srba je ugušeno u dušegupkama, streljano u Jajincima ili umrlo u samom logoru. Logor je bio aktivan od oktobra 1941. do jula 1944. godine.

U Jevrejskom logoru Zemun, za menje od dva meseca, nestala je skoro polovina od ukupnog broja Jevreja sa teritorije okupirane Srbije. Tako je Srbija postala prva teritorija pod nacističkom okupacijom koja je proglašena za „očišćenu od Jevreja“.

Nakon što su i poslednji Jevreji iz logora ubijeni, logor menja svoju namenu i postaje prihvatni logor za političke zatvorenike, ili Anhaltelager. Većina zarobljenika će kasnije biti deportovana na prinudni rad u Norvešku, Nemačku i manje radne logore u centralnoj Srbiji. Sajmište je tako pretvoreno u glavni „distributivni centar“ radne snage iz cele Jugoslavije. 

Holokaust i progon Jevreja na filmu i u književnosti

Holokaust i progon Jevreja tema su mnogih umetničkih dela. 

Jedan od najpoznatijih filmova o Holokaustu je "Šindlerova lista" iz 1993. godine. U Poljskoj, pod nemačkom okupacijom tokom Drugog svetskog rata, industrijalac Oskar Šindler spasao je živote više od 1.100 Jevreja. Film je režirao Stiven Spilberg, a jedan od producenata filma bio je Branko Lustig, čovek koji je i sam bio u logoru Aušvic i srećom uspeo da preživi. Zbog svog jevrejskog porekla, bio je zatočenik koncentracionih logora Aušvic i Bergen-Belzen, a brojni članovi njegove porodice stradali su u logorima širom Evrope.

Film "Pijanista", koji je režirao Roman Polanski, predstavlja adaptaciju istoimene autobiografije poljskog muzičara jevrejskog porekla Vladislava Špilmana. Špilman je svirao uživo na poljskom radiju u trenutku kada je počelo nemačko bombardovanje. Kasnije je, odvojen od porodice koju su nacisti deportovali u koncentracioni logor, preživljavao u Varšavskom getou, u gladi, nasilju i ponižavanju zloglasnog SS-a. U trenutku kada su oslobodioci već na ulicama Varšave, tajno skrovište pijaniste otkriva nemački oficir. Film je dobitnik Oskara za režiju, glavnu mušku ulogu i adaptirani scenario u 2003. godini, kao i dobitnik Zlatne palme u Kanu 2002. godine.

Film "Dečak u prugastoj pidžami" užase Holokausta prikazuje kroz priču dva osmogodišnjaka. Ipak, naučnici su kritikovali film za opskurno istorijsko predstavljanje činjenica o Holokaustu i stvaranje lažne ekvivalentnosti između žrtava i počinilaca zločina.

O logoru Aušvic govori mađarski film "Šaulov sin". Radnja filma se odigrava u logoru Aušvic tokom 1944. i fokusira se na sonderkomando jedinice sastavljene od jevrejskih logoraša, koji su održavali mehanizme ubijanja u logoru, odvodeći druge zatvorenike u gasne komore, ložeći peći krematorijuma i uklanjajući leševe. Na taj način produžavali su sebi živote na nekoliko meseci, pre nego što bi se i sami našli na spisku za ubijanje. Zaplet započinje kada jedan od njih, Šaul Aušlander, pronađe svoga sina među mrtvima i poželi po svaku cenu da pronađe rabina koji bi izgovorio posmrtnu molitvu za dečakovu dušu.

Dokumentarni film „Unuk”, koji je snimio novosadski novinar Aleksandar Reljić otkriva čudnu životnu priču. Naime, preživela logorašica iz Aušvica Eva Mozes Kor, nakon 70 godina od torture kojoj je bila izložena tokom Drugog svetskog rata, simbolično je usvojila Rajnera Hesa, unuka ozloglašenog nacističkog komandanta Aušvica Rudolfa Hesa.

Film „Pejzaži otpora” srpske rediteljke Marte Popivode beleži putovanje kroz sećanja antifašističke borkinje Sonje (97), jedne od prvih partizanki u Jugoslaviji.

Reditelj Džonatan Glejzer u filmu "Zona interesovanja" iz 2023. godine priču o holokaustu donosi iz drugog ugla. Prikazuje komandanta Aušvica Rudolfa Hesa i njegovu suprugu Hedvig kako nastoje da izgrade idiličan život za svoju porodicu u kući koja se nalazi tik uz bodljikavu žicu logora. Od tamošnjih zverstava deli ih tanak zid. Rudolf je porodičan čovek koji svojoj deci čita priče za laku noć, dok prozor njegove spavaće sobe gleda na oblake dima iz krematorijuma. Hedvig je majka koja brine o bašti i u slobodno vreme prolazi kroz odeću žrtava u potrazi za dobrom bundom, dok se u pozadini njihova deca igraju sa izgorelim zlatnim zubima. Film je dobio drugu najvažniju nagradu festivala u Kanu, Gran pri žirija. Važio je za jedan od najoškantnijih filmova na 76. Međunarodnom filmskom festivalu.

Knjiga koja čini obaveznu lektiru generaicijama unazad jeste "Dnevnik Ane Frank". Za vreme dvogodišnjeg skrivanja, pa sve do izdaje njihovog skloništa, Ahterhausa, Ana u dnevniku beleži događaje, strepnje i probleme koji se razvijaju pri životu u takvim uslovima. U dnevniku su zadržane i emocionalne erupcije svih stanovnika Ahterhausa. Tako je vidljiva ljubomora pri podeli namirnica, ljubomora stanara jednih prema drugima, kao i strahovi od izdaje i dolaska Gestapoa. Takođe je vidljivo kako neke sitne stvari u ovakvim uslovima dobijaju na vrednosti. Na primer, jedan od najvažnijih poseda Ane je obični češalj koji je i izvor nekoliko konfrontacija Ane sa njenom sestrom Margo. Ana u zapisima prikazuje i želje tinejdžerke tog vremena, ali i nemogućnosti privatnosti u tim uslovima.

O iskustvima iz detinjstva, užasima Holokausta, nestanku oca Јevrejina, uspomenama na teško ratno djetinjstvo pisao je Danilo Kiš. Njegova književna trilogija "Porodični cirkus", koju čine "Rani jadi", "Bašta, pepo" i "Peščanik", velikim delom zasnovana je na Kišovom životu i biografiji njegovog oca, stradalog u koncentracionom logoru. U središtu pripovedanja nalaze se dečak Andreas Sam i njegov otac Eduard Sam za vreme Drugog svetskog rata.